سیاست خارجی دولت روحانی:تداوم یا تغییر؟

انتخابات ریاست جمهوری ایران از بسیاری جهات نشان آشکاری بر تداوم همراه با اندکی تغییر در سیاست خارجی این کشور در آینده است. رییس جمهور روحانی در حال حاضر باچالشهای بجامانده از دولت احمدی نزاد در روابط بین الملل مواجه است.اولین مسئلهه هسته ای درصحنه بین الملل و رفع تحریمها برای رونق بخشی به اقتصاد کشور میباشد .دومین مسئله بر طرف کردن سوء تفاهمات با کشورهای همسایه است سومین مسئله چگونگی برخورد با تبلیغات سوء اسرائیل در صحنه بین المللی است. 

روحانی که خود روزی مذاکره کننده ارشد هسته ای ایران بوده حالا به عنوان رییس جمهور،یکی از اعضای تیم خودش در زمان مذاکرات را به عنوان وزیر امور خارجه بر می گزیند و پرونده هسته ایران را از شورای امنیت خارج و به دست ظریف و تیمش می سپارد.ظریف که سابقه ی قبلی شرکت در روند مذاکرات را دارد با سیاستی تقریبا شبیه سیاست روحانی در زمان مذاکرات به دنبال تعامل و گفت وگو و حل مناقشه ی هسته ای ایران با قدرت های جهانی و اتحادیه اروپا و آزانس است تیمی را انتخاب می کند که هرکدامشان از بهترین ها در حوزه ی خودهستند.

تیم مذاکره از دو گروه تشکیل شده‌است. اعضای گروه نخست، مدیران باسابقه وزارت امور خارجه هستند که مسئولیت مذاکره را بر عهده دارند.این گروه هسته اصلی تیم است.گروه دوم متشکل از تعدادی از کارشناسان وزارت خارجه، سازمان انرژی اتمی و دیگر نهادها که اعضای آن در مقام ارائه مشورت فنی به گروه اول فعالیت می‌کنند. مجید تخت‌روانچی، حمید بعیدی‌نژاد، داوود محمدنیا، محمد امیری، پژمان رحیمیان، امیرحسین زمانی‌نیا، جمشید ممتاز،  امیرحسین رنجبریان و سید عباس عراقچی تیم ظریف هستند که حالا بعد از 12 سال توانستند طلسم این مذاکرات را بشکنند و در مقابل قدرت های جهانی به پیروزی برسند.کاری که جلیلی و لاریجانی و حتی حسن روحانی نتوانستند در زمان صدارتشان بر تیم مذاکره کننده انجام دهند.

در وین چه گذشت؟

بیش از 20 روز دروین ماراتن نهایی ادامه داشت و شاید زمتنی  کسی فکرش را هم نمی کرد که تا این اندازه به توافق نهایی نزدیک شویم و حالا با قرائت متن توسط ظریف و موگرینی این توافق حاصل شد.

شب گذشته، شبی پر از اخبار ضد و نقیض درباره ی توافق و رمان آن بود که حالا زمان آن رسید و ایران و شش قدرت جهانی به یک توافق جامع دست پیدا کردند.

ظریف در صحبت های قبل از کنفرانس مطوعاتی با بیان اینکه این یک اتفاق تاریخی است گفت:شاید یک توافق جامع نباشد اما در این زمان بهترین توافق است.

مذاکرات در دولت حسن روحانی در وین آغاز و در وین به اتمام رسید.مذاکراتی که دیگر نه با سه کشور اروپایی که حالا با 6 قدرت جهانی در جریان بود و کار به مراتب سخت تر از قبل شده بود.یکسال مذاکره هسته ای ظریف و تیمش عاقبت به لوزان کشید و9 روز سرنوشت ساز و پر از اضطراب در ‌‌نهایت به سیزدهم فروردین ماه و دانشگاه پلی تکنیک فدرال لوزان ختم شد. هتل بوریواژ لوزان این روز‌ها میزبان ماراتن مذاکرات ایران و شش قدرت جهانی و نمایندگان اروپایی مذاکره کننده هسته‌ای بود.  ظریف و تیمش پس از  ساعت‌ها بی‌خوابی و بیش از صد و پنجاه روز مذاکره حالا مذاکرات را به نقطه ی پایانی خود رساندند.این شکل مذاکرات در 90 سال اخیر بی‌سابقه بوده است.

ظریف در رسیدن به این توافق در دو جبهه جنگید.قدرت های جهانی دور میز مذاکرات و مخافان و دلواپسان داخلی در داخل ایران که به تدریج زهرشان بیش از خارجی ها بود چون از خود بودند.

حالا پس از 12 سال محمد جواد ظریف توانست با تدبیر مذاکرات را به نتیجه برساند و خود و تیمش را به قهرمانان ملی تبدیل کند.

مذاکراتی که ظریف در دور اول آن به عنوان عضو و در دور آخر به عنوان تمام کننده حضور داشت.همه ی مذاکه کنندگان به دنبال اتمام این مناقشه بودند که در نهایت ظریف توانست ایران را در برابر 5+1 به پیروزی برساند آنکه تمام کننده کار بود ظریف بود و در تاریخ ایران نامش به یادگار ثبت شد. حالا ظریف قهرمان ملی ایرانیان است و مردم ایران خوشحال از این توافق. توافقی که گاهی به رویا شبیه بود و ظریف توانست این رویا رابه واقعیت برساند. اکنون تمام کارشناسان سیاسی اعتقاد دارند که حل مساله هسته ای نشان داد که شعار دردی از مشکلات بین المللی کشور دوا نمی کند، بلکه در نهایت این دیپلماسی است که بر موضوع تنش و تقابل پیروز خواهد بود.

منطقه خاورمیانه

انتخابات ریاست جمهوری سال 2013 ایران در حالی برگزار شد که منطقه آسیای غربی شاهد تحولات چشمگیری بود بطوریکه خیزشهای جهان عرب طی دوسال گذشته ناآرامی های سیاسی گسترده ای را موجب شده و همچنان ادامه دارد. گرچه ایران بطور مستقیم از ناآرامی های اخیر متاثر نشده اما تحریم های اقتصادی فشار زیادی را به اقتصاد این کشور تحمیل و از سوی دیگر بحران سوریه بر سیاست خارجی ایران سایه انداخته است.در چنین سناریویی توجه جامعه بین المللی بیش از پیش به انتخابات ریاست جمهوری ایران معطوف شده بود به ویژه اینکه روابط ایران با قدرتهای منطقه دستخوش چه تغییراتی خواهد شد.در بستر منطقه ای قدرتهای عمده که تاثیر مستقیم بر ایران دارند از یکسو کشورهای شورای همکاری خلیج فارس تحت رهبری عربستان سعودی را در بر می گیرد که از رقبای ایدئولوژیک و سنتی ایران محسوب می شوند و ازسوی دیگر قدرتهای مهم منطقه ای همچون ترکیه،اسرائیل،مصروهمینطور سوریه را شامل می شوند.

رویکرد آشتی جویانه روحانی در قبال کشورهای شورای همکاری خلیج فارس

همانند بیشتر انتخابات های قبلی ایران، پادشاهی های خلیج فارس به دقت تحولات این کشور را تعقیب و امیدوار هستند که در دوره ریاست جمهوری روحانی روابط آنها با ایران بهبود یابد. روابط کشورهای پیرامون خلیج فارس با ایران طی ریاست جمهوری احمدی نژاد و به ویژه پس از تحولات بهار عربی رو به تیرگی گذاشت. رویکرد دولت روحانی نسبت به نگرانی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس درباره برنامه هسته ای ایران معیار مهمی در بهبود روابط با پادشاهی های خلیج فارس قلمداد می گردد. احمدی نژاد ضمن پیگیری برنامه هسته ای ایران، هرگز پاسخ قانع کننده ای به نگرانی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس درخصوص برنامه هسته ای ایران ارائه نداد.روحانی در گذشته ریاست گروه مذاکره کننده در پرونده هسته ای را عهده دار بوده و از اینرو هیچکس نمی تواند درباره چگونگی تفاوت رهیافت او نسبت به سلف خود به صراحت اظهار نظر کند. رابطه ایران با عربستان تا اندازه زیادی توصیف کننده انگیزه های این کشور در منطقه است. روحانی تمایل خود را برای بهبود روابط با عربستان بر اساس احترام و منافع متقابل اعلام و عنوان کرده است که ایران و عربستان سعودی می توانند در کنار همدیگر نقش مثبتی را در خصوص مسائل مهم منطقه ای همچون امنیت خلیج فارس ایفا کنند. در صورتی که روحانی به وعده خود درباره تقویت روابط با عربستان عمل کند معادلات منطقه ای تغییر خواهد کرد. عربستان سعودی هم ابراز امیدواری کرده که روابط دو کشور در دوران ریاست جمهوری روحانی تقویت شود. تحولات گسترده در منطقه غرب آسیا همچون ناآرامی های مصر،بحران سوریه،مناقشه یمن و ناامنی درعراق برخی از چالشهایی هستند که رودرروی روحانی قرار دارند.کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نقش و منافع مهمی در موضوعات فوق الذکر داشته و چنین شرایط امنیتی و سیاسی پیچیده نیازمند همکاری بیشتر ایران و همسایگان خود است. ماههای آتی آزمونی برای گفتمان اعتدال و عقلانیت روحانی در برخورد با همسایه های ایران در خلیج فارس خواهد بود و رویکرد دولت روحانی می تواند به ایجاد فضایی منجر شود که رهبران شورای همکاری خلیج فارس به ایران نگاه مثبت تری داشته باشند. با این حال، برخی معتقدند که مسائل بین شورای همکاری خلیج فارس و ایران پیچیده و مجادله برانگیزتر از آن است که به سادگی حل و فصل شود. به باور این کارشناسان دستیابی به هرگونه توافقی مستلزم تغییرات عمده در اهداف سیاست خارجی و منطقه ای ایران است و چنین تغییراتی غیرمحتمل به نظر می رسد. موضوعاتی همچون مباحث هسته ای، روابط ایران باگروههای شیعی درکشورهای شورای همکاری خلیج فارس، اختلاف برسرجزایرسه گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک با امارات متحده عربی و اهداف راهبردی و سیاسی بزرگتر درمنطقه نیازمند اعتماد سازی گسترده بین طرفین درکنار تلاشهای دیپلماتیک و سیاسی مرسوم می باشد.

ترکیه

گرچه ایران و ترکیه طی سالهای اخیر روابط دوستانه ای با یکدیگر داشتند اما اخیراً روابط دو کشور تحت تاثیر بحران سوریه رو به سردی گذاشته است. دولت اسلامگرای اردوغان از مخالفان رژیم اسد حمایت و همراه عربستان سعودی،قطر و کشورهای غربی به آنها کمک رسانی می کند. استقرار سامانه موشکی پاتریوت(Patriot) ناتو در مرز ترکیه با سوریه هم به تنش بین ایران و ترکیه دامن زده و دولت اردوغان (Erdogan) حتی ایران را به تحریک اعتراضات اخیر میدان تقسیم(Taksin) استانبول متهم کرده است. احتمالاً رئیس جمهور جدید ایران با توجه به پیشینه خود به عنوان یک روحانی، درصدد تنظیم روابط ایران با ترکیه تحت زمامداری حزب اسلامگرای عدالت و توسعه برخواهد آمد. ترکیه یکی از بزرگترین شرکای تجاری ایران محسوب و درراستای بهبود اقتصاد این کشور بسیار مهم قلمداد می گردد. با توجه به رویارویی ترکیه با بحران بزرگ منطقه ای  در اثر پیگیری سیاست به صفر رساندن تنش ها با همسایگان و همینطور تشدید فشارها علیه ایران به دلیل برنامه هسته ای و بحران سوریه، احتمال دارد روحانی و اردوغان نخست وزیر ترکیه موارد تنش زای جزئی را کنار گذاشته و به سوی روابط مستحکم تری گام بردارند. هر چند اعتراضات اخیر داخلی علیه اردوغان می تواند نقشه راه سیاسی آینده ترکیه و همینطور روابط این کشور با ایران را تحت الشعاع قرار دهد.

اسرائیل

اسرائیل کاملاً محتاطانه با انتخاب روحانی برخورد کرد وبسیاربعید به نظر می رسد با توجه به شعارها و بی اعتمادی وسیع دو جانبه تغییری در روابط ایران-اسرائیل رخ دهد.در حالی که بنیامین نتانیاهو (Benjamin Netanyahu) نخست وزیر اسرائیل هشدار داد که از فشارهای بین المللی علیه ایران نباید کاسته شود، شیمون پرز(Shimon Peres) رئیس جمهوری این کشور با خوش بینی بیشتری ابراز امیدواری کرد که انتخاب روحانی تغییر را به ارمغان آورد. چه بسا سابقه حسن روحانی به عنوان مذاکره کننده ای قابل اعتماد و باهوش تا حدودی موجبات هراس اسرائیلی ها را فراهم آورد. از سوی دیگر پایان دوران ریاست جمهوری احمدی نژاد و تاکید مکرر او بر نابودی اسرائیل می تواند به آرامش خاطر برخی تندرو ها در اسرائیل بیانجامد.

مصر

روابط ایران و مصر پس ازانقلاب سال 1979(1357) ایران همواره با تنش همراه بوده اما پس ازانقلاب 2011 (1389) مصر، دو کشور تلاشهایی را درراستای بهبود مناسبات آغاز کرده اند. ایران از انتخاب محمدمرسی به عنوان رئیس جمهوری مصراستقبال وعلاوه برحمایت ازحکومت اخوان المسلمین،از ابتکار مرسی برای تشکیل گروه چهار جانبه اسلامی به منظور حل و فصل بحران سوریه هم پشتیبانی کرد. با این حال، عزل مرسی از ریاست جمهوری و ناآرامی های جاری در مصر،سوالات زیادی را درباره آینده ثبات سیاسی در این کشور به اذهان متبادر و چالشهای جدیدی را پیش روی روابط نوپای ایران و مصر قرار داده است.ایران علیرغم حمایت از اخوان المسلمین تاکنون نسبت به تحولات جاری این کشور با احتیاط واکنش نشان داده و دست خود را برای اتخاذ اقدامات احتمالی آتی باز نگه داشته است.

نتیجه گیری

علیرغم واقعیتهای ژئواکونومیک و ژئوپولیتیکی جدید انتظار نمی رود تغییرعمده ای در سیاست خارجی ایران نسبت به همسایگانش و یا روابط با غرب حاصل شود، اما احتمال دارد درراستای مقابله با چالشهای اقتصادی داخلی و کاهش اثرات تحریمهای اقتصادی اندکی دچار تغییر شود. ذکر این نکته ضروری است که نقش منطقه ای ایران به روابط آتی این کشور با ایالات متحده و اروپا،سطح مناسبات با کشورهایی همچون چین، روسیه،ترکیه و مصر و همینطور مدیریت چالشهای اقتصادی به ویژه نحوه برخورد با تحریم ها بستگی دارد. روحانی با رهیافت میانه رو علاقمندی خود را به تقویت روابط با همسایگان و دیگر کشورها ابراز کرده است. رویکرد او در تقویت روابط با عربستان سعودی نوید بخش صلح  و امنیت برای منطقه خلیج فارس و اعلام مذاکره با غرب در خصوص برنامه هسته ای و تحریم های مرتبط با آن هم می تواند بر انعطاف بیشتر ایران در دوره روحانی نسبت به دولت قبلی دلالت کند. این نکته مهم را هم نباید فراموش کرد که بالاترین مرجع اقتدار در ایران درباره مسائل خارجی و داخلی مقام رهبری است و از اینرو قدرت روحانی برای اتخاذ تصمیم درخصوص موضوعات خاص سیاست خارجی و داخلی منوط به تایید رهبر جمهوری اسلامی است.

منبع: